Við þekkjum öll til kvíða. Flest okkar hafi kviðið fyrir einhverju prófi, að fara í atvinnuviðtal eða þá til læknis svo dæmi séu nefnd. Það er kvíði sem við vitum ástæðuna fyrir og kvíði sem gengur yfir. Við hættum að kvíða fyrir prófinu þegar það er búið.

Kvíði getur verið allt frá því að finna fyrir smá óróleika til að upplifa kvíðakast og ofsahræðslu. Það eru margvíslegar og oft einstaklingsbundnar ástæður fyrir kvíða. Sumir geta þróað með sér kvíða vegna eins ákveðins atviks sem hefur gerst í lífi viðkomandi en oftast eru það fleiri atriði sem spila inn í. Oft gerir maður sér ekki grein fyrir því sjálfur hvað veldur kvíðanum.

Því meiri streitu sem manneskja upplifir því hættara er við að hún þrói með sér kvíða.

Kvíða fylgja oftast líkamleg einkenni. Líkaminn bregst við eins og við værum í hættu. Einkennin geta til dæmis verið hraður hjartsláttur, ör andardráttur, þurrkur í munni og skjálfti. Allt eru þetta einkenni sem auðvelda okkur að flýja eða berjast. Blóðið streymir út í útlimina og við erum tilbúin að taka á sprett. Við erum í aðstöðu sem við viljum ekki vera í og líkaminn gerir allt til að komast úr henni. Líkaminn veit ekki hvort hættan er raunveruleg eða ekki. Þegar verst er geta einkennin verið svo slæm að maður heldur að maður sé að deyja.

Þetta getur valdið því að maður fer að verða hræddur við sjálf einkennin eins og hraðan hjartslátt. Þá getur það verið nytsamlegt að gera sér grein fyrir að einkennin eru kvíðakast og vita að ekki er hægt að deyja úr kvíða þó að líðanin segi eitthvað annað. Oft er best að einbeita sér að því að róa andardráttinn og jafna sig smám saman.

Kvíði hefur áhrif á hvernig við hugsum og hvað við gerum. Hann veldur því að við miklum hlutina fyrir okkur og hann getur farið að stjórna því hvernig við högum okkur. Dæmi um þetta er þegar við förum að forðast ákveðnar aðstæður t.d. hættum að fara á mannamót. Annað dæmi getur verið þegar við erum stöðugt á fullu og eigum erfitt með að gefa okkur rólega stund.

Áhyggjur geta leitt til kvíða og oft eru það hugsanir um mögulega hættu sem endurtaka sig í sífellu. Hræðslan við hvað gæti gerst ef….

Stundum gera kvíðaköstin ekki boð á undan sér en oft er maður búinn að búa við mikla streitu í langan tíma áður en þau koma.

Títt hellast áhyggjurnar yfir mann þegar maður er að fara að sofa og sumir vakna á nóttunni og geta ekki sofið fyrir áhyggjum. Þá er gott ráð að hafa pappír og penna á náttborðinu og skrifa niður stikkorð um hvað áhyggjurnar snúast. Síðan gerir maður samning við sjálfan sig og ákveður tíma næsta dag þar sem maður tekur frá 10-20 mínútur til að hugsa um áhyggjuefnið. Þetta verður að vera alvöru samningur þar sem maður veit af lausum tíma daginn eftir. Þetta hefur reynst mörgum vel, það hjálpar að skrifa stikkorðin því þá veit maður að hlutirnir gleymast ekki og maður veit að það er hvort sem er lítið hægt að gera um miðja nótt annað en að sofa. Áhyggjurnar verða oft minni í dagsljósi og maður á auðveldara með að koma auga á lausnir á vandamálunum.

Ekkert okkar lifir áhyggjulausu lífi og það er kannski heldur ekkert eftirsóknarvert að vera alveg laus við áhyggjur því þær geta fengið okkur til að hugsa fram á við og planleggja. Líkami og sál eru svo samtvinnuð að við getum reynt að fyrirbyggja kvíða með því að vera góð við okkur sjálf. Það er mikilvægt:

Almenn kvíðaröskun einkennist af miklum og þrálátum áhyggjum um margs konar hluti. Fólk með almenna kvíðaröskun á gjarnan von á hörmungum og er með miklar áhyggjur, svo sem af peningum, heilsu, fjölskyldu sinni, vinnunni eða öðru.

Einstaklingar með almenna kvíðaröskun eiga í miklum vandræðum með að stjórna kvíða sínum. Þeir geta einnig haft meiri áhyggjur en eðlilegt gæti talist um raunveruleg atvik eða geta búist við því versta þegar ekki er ástæða til.

Í sumum tilfellum er tilhugsunin um það eitt að komast í gegnum daginn nóg til að vekja kvíða. Einstaklingar með almenna kvíðaröskun geta gert sér grein fyrir því að þeir séu með óraunhæfan kvíða, en geta engu að síður ekki náð að stjórna honum. Fólk með röskunina reynir því gjarnan að ákveða fyrirfram eða stjórna aðstæðum. Almenn kvíðaröskun er greind þegar einstaklingur á í erfiðleikum með að stjórna kvíða sínum flesta daga, í meira en hálft ár.

Rannsóknir benda til þess að félagskvíði sé með algöngustu kvíðaröskunum. Félagskvíði er mikill ótti, kvíði og óöryggi sem skapast við það að vera innan um fólk. Kvíðavaldurinn er að vera í fjölmenni og þegar athygli fólks beinist að einstaklingnum sjálfum. Sá sem er félagsfælinn er er haldinn gríðarlegum ótta um að niðurlægja sig eða verða sér til skammar. Sá sem er félagsfælinn er er haldinn gríðarlegum ótta um að niðurlægja sig eða verða sér til skammar; hræðist til að mynda að roðna, stama eða segja eitthvað „vitlaust“ og vera í framhaldinu dæmdur af öðrum. Afleiðingar félagsfælni valda því að viðkomandi getur ekki slakað á og notið þess að vera í félagslegu samneyti, því öll hans athygli er á honum sjálfum en ekki samskiptunum. Segja má að sá sem er félagsfælinn “njósni” um sjálfan sig; hvað hann segir, hvernig hann ber sig og viðbrögð annarra við því.

Birtingarmynd félagsfælni er margskonar. Einstaklingur sem haldinn er félagsfælni getur átt í erfiðleikum með ástarsambönd, sem getur leitt til mikillar vanlíðunar. Þá er sá sem haldinn er félagsfælni líklegri en aðrir til þess að eiga fáa vini, meðal annars vegna þess að félagsfælnin hamlar þeim í samskiptum sem og að eiga frumkvæði að samskiptum. Félagsfælni getur valdið lágu sjálfsmati, einmanaleika og depurð. Þá getur félagsfælni valdið erfiðleikum í námi, atvinnuleit og haft neikvæð áhrif á starfsframa. Leiti viðkomandi sér ekki aðstoðar aukast líkurnar á einangrun og þunglyndi. Hugræn atferlismeðferð er gagnreynd aðferð sem hefur sýnt fram á góðan árangur í meðferð við félagsfælni.

Flest okkar hafa áhyggjur af heilsunni á einhverjum tímapukti. Það er í raun í eðli okkar að vera vakandi fyrir hættum, bæði í umhverfinu og innra með okkur. Áhyggjur af heilsunni geta aftur á móti stigmagnast og vaxið þannig að einstaklingurinn á erfitt með að ráða við þær og þær skerða getu hans til að taka þátt í lífinu og njóta því til fulls. Slíkar áhyggjur kallast heilsukvíði.

Algeng einkenni heilsukvíða eru meðal annars:

Mikilvægt er að hafa í huga að heilsukvíði er ekki spuring um skert innsæi eða til marks um ranghugmyndir hjá fólki með heilsukvíða. Flestir átta sig á því að þessar hugmyndir eru ekki á rökum byggðar. Engu að síður gengur þeim illa að losa sig við áhyggjurnar og „hvað ef?“ tilfinninguna sem þeim fylgir.

Hugræn atferlismeðferð (HAM) við heilsukvíða er gagnreynd meðferð sem vinnur með þá þætti sem valda því að áhyggjurnar leiti sífellt og aftur á einstaklinginn. Hún vinnur þannig á viðhaldandi þáttum heilsukvíðans og miðar að því að draga úr áhyggjunum sem liggja honum til grundvallar.

Það er eðlilegt að upplifa kvíða tengdan námi, t.d. fyrir próf, og kvíði í hæfilegu magni getur jafnvel haft jákvæð áhrif á frammistöðu þar sem hann getur orðið til þess að þú undirbýrð þig betur, og aukið einbeitingu. Ef kvíðinn er orðinn of mikill hefur hann truflandi áhrif á námið. Þú getur átt í erfiðleikum með að muna námsefnið og í prófinu sjálfu getur þú átt erfitt með að sýna það sem þú kannt.

Helstu ástæður fyrir prófkvíða eru lágt sjálfsmat sem leiðir til efasemda um eigin getu, ótti við að mistakast og fyrri saga um fall eða lélega útkomu. Í kjölfar neikvæðra hugsana fylgir oft forðun, við ýtum hlutum á undan okkur því tilhugsunin um að takast á við þá er of yfirþyrmandi. Þetta getur þá leitt til þess að við erum ekki nægilega undirbúin fyrir próf sem eykur þá enn á kvíðann.
Ýmis algeng einkenni prófkvíða eru:

Hugræn: Finnast þú “frjósa” (blank-out), erfiðleikar með einbeitingu, hugsanir á fullu og erfitt að henda reiður á þær, neikvætt sjálfstal og efasemdir um eigin getu, og að bera sig saman við aðra.
Líkamleg: Höfuðverkir, ógleði og/eða niðurgangur, hraður hjartsláttur, sviti, svimi, og/eða munnþurrkur.
Tilfinningaleg: Mikill ótti, hjálparleysi og vonbrigði.

Ég átti svartan hund, nafn hans var þunglyndi
Hér fyrir neðan má finna áhugavert fræðslumyndband sem byggt er á bók Matthew Johnstone og var unnið í samstarfi við Alþjóðaheilbrigðisstofnunina (e. World Health Organization ).

Talað er um áfallastreitu þegar manneskja hefur orðið fyrir skelfilegri lífsreynslu, svo sem orðið vitni að vofeiflegum atburði, lent í líkamsárás eða nauðgun, valdið slysi og fleira. Viðkomandi getur þá fyllst hjálparleysi, ótta eða hryllingstilfinningu.

Einkenni áfallastreitu eru:

Áfallastreitueinkennin líða oftast hjá og eru ekki flokkuð sem geðröskun.

Samskipti eru flókið fyrirbæri og ekki sjálfgefið að þau gangi áfallalaust fyrir sig á lífsleiðinni. Við erum stöðugt í daglegum samskiptum, við fjölskyldu, vinnufélaga og vini. Við gegnum líka mismunandi hlutverkum í þessum samskiptum. Hlutverkum eins og maki, foreldri, systkin, dóttir eða sonur og svo vinur og vinnufélagi.

Öllum þessum hlutverkum fylgja ákveðin samskipti sem geta oft verið krefjandi og erfið. Hegðun, hugsun, atferli og viðbrögð í vissum aðstæðum eru þættir sem við tökum með okkur úr uppeldinu inn í fullorðinsárin. Við erum því með ýmislegt í farteskinu sem getur hugsanlega hamlað okkur í heilbrigðum samskiptum án þess að gera okkur grein fyrir því. Þeir sem við eigum í samskiptum við á lífsleiðinni hafa að öllum líkindum það sama í farteskinu. Einstaklingar koma úr ólíkum aðstæðum og hafa upplifað mismunandi viðmið og veruleikaheim.

Áföll, veikindi, stjórnsemi, valdaójafnvægi, meðvirkni og félagsleg staða okkar eru líkleg til að móta okkur í æsku og hafa áhrif á líf okkar og þeirra, er við erum í samskiptum við á fullorðinsárum.

Samskiptavandi getur því haft áhrif á allt líf okkar, hjóna- og parasamband okkar, samband okkar við börnin okkar og fjölskyldu. Einnig á vini og vinnufélaga. Samskiptavandi leiðir til vanlíðunar og einangrunar ef ekki er unnið markvist að greiningu hans og heilbrigðum samskiptum.

Er ég í ofbeldissambandi?

Bjarkarhlíð við Bústaðarveg veitir allar upplýsingar sem tengjast ofbeldi í nánum samböndum.

Hér má finna nánari upplýsingar.

Meðvirkur einstaklingur upplifir sig oft háðan öðrum einstaklingi þar sem þeim meðvirka finnst hann eða hún vera fastur/föst í sambandi, sem einkennist af stjórnsemi. Oft eiga þessir einstaklingar erfitt með að koma sér út úr óheilbrigðum samböndum og eiga á hættu erfiðleika með að upplifa náin tengsl eða þiggja ást.

Meðvirkur einstaklingur reynir gjarnan að þóknast öðrum þó svo það sé jafnvel gegn hans eigin vilja. Hann treystir sífellt á skoðanir annarra um það hverjar hans eigin þarfir séu, því hann á oft erfitt með að greina eigin þarfir, en upplifir sig gjarnan sem sérfræðing í þörfum annarra og mikil orka fer í að uppfylla hamingju annarra frekar en að hlúa að sinni eigin hamingju. Hætta er á að einstaklingurinn fari að meta eigin verðleika í því hversu vel til tekst að þóknast öðrum.

Meðvirkir einstaklingar kenna sjálfum sér oft um þegar illa fer, eiga erfitt með að vera einir, segja jafnvel ekki skoðun sína vegna hræðslu um að vera hafnað. Þeir reyna jafnframt að hylma yfir með þeim sem þeir elska. Þeir upplifa gjarnar kvíða eða sektarkennd, án þess að geta tengt það við neitt sérstakt. Eiga erfitt með að tengjast öðrum og njóta stundarinnar. Meðvirkni getur þróast í tengslum við vímuefnaneyslu, fíkn á heimili, veikinda á heimili eða fötlun, geðröskun foreldris/fjölskyldumeðlims eða ofbeldi.

Meðvirkni ein og sér er nægjanleg ástæða til að leita sér aðstoðar, því að meðvirkum einstaklingi líður yfirleitt mjög illa og börn í meðvirkum fjölskyldum eiga oft erfitt. Hins vegar, ef hinn meðvirki lærir að þekkja vandann, leitar sér aðstoðar og byggir upp sjálfstraust sitt, þá er hægt að komast út úr þessum vítahring.

Í eðli okkar manneskja er þörfin fyrir að tilheyra. Við erum hópdýr og hér áður fyrr, áður en tækniöldin ruddi sér rúms, þýddi það vissan dauða að vera úthýst frá mannlegu samfélagi, enda manneskjan lítils megnug ein gegn náttúruöflunum. Það er því eitt það sárasta sem manneskja getur lent í, að finnast hún ekki tilheyra eða passa inn í með þeim manneskjum sem hún umgengst í lífi sínu.

Þegar manneskja verður fyrir því að verða endurtekið fyrir kerfisnbundinni hunsun eða áreiti annarra, annað hvort frá einum eða fleiri aðilum, er talað um einelti. Einelti getur verið af mörgum toga. Til dæmis er talað um andlegt, líkamlegt og rafrænt einelti. Allar tegundir eineltis eiga það só sameiginlegt að vera ofbeldi og að eiga aldrei rétt á sér.

Einelti getur átt sér stað á öllum aldri og í öllum stigum samfélagsins, bæði hjá börnum og fullorðnum, í skólum, á vinnustöðum, í vinahópum og jafnvel innan fjölskyldna.

Sálrænar afleiðingar eineltis geta verið djúpstæðar og jafnvel lífshættulegar. Algengt er að þolendur eineltis þjáist af kvíða, þunglyndi, lágu sjálfsmati og félagsfælni, svo dæmi séu nefnd. Hlúa þarf að þolendum eineltis og oft þarf að hjálpa þeim að vinna úr þeim afleiðingum sem þeir kljást við. Ekki síður þarf að vinna með gerendunum, sem rannsóknir sýna að eiga oft um sárt að binda líka.

Þegar einelti kemst upp er mikilvægt að unnið sé með málið af nærgætni og alúð. Greina þarf og uppræta þá hegðun sem í eineltinu felst og hjálpa þeim aðilum sem eiga hlut að máli að stíga inn í ný hegðunarmynstur. Vinna þarf með afleiðingar eineltisins, og misjafnt er eftir einstaklingum hvað lagt er áhersla á. Þannig er misjafnt hvaða sálfræðimeðferðum er beitt, en algengt er að unnið sé með afleiðingarnar með aðferðum hugrænnar atferlismeðferðar eða EMDR meðferðar (Eye Movement Desensitisation and Reprocessing Therapy).

Að missa tengslin við sína nánustu er afar sár reynsla og getur haft áhrif á líðan einstaklingsins allt hans lífsskeið. Margar ástæður geta verið fyrir rofnum tengslum. Alvarlegir geðsjúkdómar, ofbeldi af öllum toga, óleyst erfða- eða fjárhagsmál og óleyst fjölskyldumál. Ósætti og ágreiningur geta leitt til einangrunar einstaklings eða hóps innan fjölskyldna. Útskúfun, hunsun, skömm og reiði geta valdið miklum einmannaleika og vanlíðan.

Fjölskyldufræðingar taka mið af aðstæðum án þess að dæma eða vera með fyrirfram gefnar forsendur í viðkæmum málum sem þessum.

Við erum félagsverur og þó að það sé misjafnt hvað við höfum mikla þörf fyrir samveru þá eru það fæstir sem geta lifað lífinu án annarra. Það að finnast maður vera einmana þýðir að maður saknar návistar við aðra.
Miklar breytingar í lífinu ýta oft undir einmanaleika, svo sem:

Það þarf ekki alltaf ytri aðstæður til að upplifa einmanaleika. Það er hægt að upplifa hann innan um aðra, oft er það af því manni finnst maður ekki eiga samleið með þeim sem maður umgengst.

Það er eins með einmanaleikann eins og aðrar tilfinningar, maður getur notað hann til að átta sig í tilverunni. Þegar maður finnur sterkt fyrir einsemdinni er það ábending um að lífið sé ekki eins og maður vill hafa það og hvatning til að gera eitthvað í því.

Ef vanlíðanin hefur varað lengi og erfitt er að koma auga á lausnir getur verið gott að hafa samband við fagaðila sem hefur skilning og kunnáttu um vandann og getur veitt ráð og stuðning í átt að betri tilveru.